بهداشت روان در شرایط جنگی: بررسی اختلالات روانی و نقش تاب‌آوری در مقابله با بحران

بهداشت روان در شرایط جنگی
بهداشت روان در شرایط جنگی

جنگ، به‌عنوان یکی از بحران‌های بزرگ انسانی، تأثیرات عمیقی بر سلامت روانی افراد می‌گذارد. در شرایط جنگی، نه تنها جان انسان‌ها تهدید می‌شود، بلکه روان آنها نیز به شدت آسیب‌پذیر می‌گردد. در این مقاله، به بررسی اختلالات روانی شایع در دوران جنگ، عوامل تشدیدکننده این اختلالات و نقش مهم تاب‌آوری در کاهش اثرات منفی روانی پرداخته‌ایم.

اختلالات روانی رایج در شرایط جنگی

افرادی که درگیر جنگ هستند، چه در نقش نظامی و چه غیرنظامی، در معرض خطر بالای ابتلا به اختلالات روانی قرار دارند. این فشار روانی به‌ویژه زمانی افزایش می‌یابد که افراد مستقیماً با خشونت، مرگ، آوارگی و ناامنی‌های مداوم روبه‌رو می‌شوند. این اختلالات نه تنها کیفیت زندگی را کاهش می‌دهند، بلکه در صورت عدم درمان، می‌توانند به آسیب‌های مزمن و طولانی‌مدت منجر شوند. در ادامه، مهمترین اختلالات روانی مرتبط با شرایط جنگی را بررسی می‌کنیم:

اختلال استرس پس از سانحه (PTSD):

اختلال استرس پس از سانحه یکی از رایج‌ترین و شدیدترین اختلالات روانی در زمان جنگ است. این اختلال معمولاً پس از مواجهه با وقایع بسیار دردناک و تهدیدکننده زندگی ایجاد می‌شود؛ مانند دیدن مرگ عزیزان، حضور در بمباران، یا تجربه خشونت فیزیکی.

علائم اصلی PTSD شامل:

  • حملات اضطراب و ترس شدید (حتی بدون تحریک خارجی)
  • کابوس‌های مکرر و خاطرات ناخواسته (فلش‌بک)
  •  واکنش‌های فیزیکی شدید به صداها یا صحنه‌هایی که یادآور جنگ هستند
  •  پرهیز از مکان‌ها، افراد یا فعالیت‌هایی که تداعی‌گر تجربه جنگ‌اند
  •  احساس بی‌حسی، بی‌تفاوتی یا گوشه‌گیری اجتماعی
این اختلال بدون مداخله روان‌درمانی، ممکن است به سال‌ها اختلال عملکردی در زندگی شخصی، اجتماعی و شغلی منجر شود.
 

افسردگی و ناامیدی مزمن

افسردگی در میان بازماندگان جنگ، آوارگان و کسانی که عزیزان خود را از دست داده‌اند، به شدت رایج است.
 

دلایل شکل‌گیری افسردگی در شرایط جنگی 

  •  فقدان ثبات و امنیت
  • سوگ‌واری حل‌نشده برای خانواده، دوستان یا هم‌وطنان
  •  احساس بی‌پناهی و بی‌هدف بودن
  •  کاهش امید به آینده و احساس بی‌معنایی زندگی

علائم افسردگی در شرایط بحرانی

  • بی‌حوصلگی، خستگی مفرط، و بی‌علاقگی به امور روزمره
  •  اختلال در خواب و تغذیه (کم‌خوابی، پرخوابی یا بی‌اشتهایی)
  •  افکار تکرارشونده در مورد مرگ یا خودکشی
  •  احساس گناه شدید و عزت‌نفس پایین
اگر افسردگی در مراحل اولیه شناسایی و درمان نشود، خطر ابتلا به خودکشی یا سوءمصرف مواد مخدر و الکل نیز افزایش می‌یابد.

 اضطراب فراگیر و اختلالات اضطرابی دیگر

زندگی در شرایطی که هر لحظه امکان وقوع حادثه‌ای ناگهانی وجود دارد، سطح اضطراب عمومی را افزایش می‌دهد.
 

ویژگی‌های اضطراب فراگیر در جنگ

  • نگرانی مفرط درباره آینده، ایمنی خانواده یا وقوع مجدد حمله
  •  تنش دائمی عضلات، دل‌درد، سردرد و مشکلات گوارشی ناشی از استرس
  •  اختلال در تمرکز، ضعف حافظه و احساس گیجی
  • تحریک‌پذیری بالا، عصبانیت ناگهانی و بی‌خوابی مداوم
اضطراب می‌تواند به‌مرور به حملات پانیک، فوبیاهای خاص (مثلاً ترس از صدای انفجار یا بسته بودن فضاها) و وسواس فکری عملی نیز منجر شود.
روان در شرایط جنگی 1
روان در شرایط جنگی 1

دیگر اختلالات روانی شایع:

اختلال دوقطبی:

در برخی افراد، تجربه شدید روانی ممکن است فازهای افسردگی و شیدایی را تحریک کند.

 روان‌پریشی‌های واکنشی:

در اثر شوک‌های روانی بسیار شدید، برخی ممکن است دچار اختلالات ادراکی مانند توهم یا هذیان شوند.

اختلالات روان‌تنی:

اضطراب و فشار روانی می‌توانند خود را به‌شکل علائم جسمی مانند درد قفسه سینه، تنگی نفس یا لرزش‌های عضلانی نشان دهند، بدون آنکه بیماری فیزیکی خاصی وجود داشته باشد.
 
در نهایت، توجه به این نکته ضروری است که جنگ تنها محدود به میدان نبرد نیست؛ اثرات روانی آن، سال‌ها بعد از پایان درگیری‌ها نیز در زندگی افراد باقی می‌ماند. شناسایی، درمان و پیشگیری از این اختلالات، یکی از اولویت‌های اساسی در بازسازی سلامت اجتماعی پس از بحران‌های جنگی است.

تاب‌آوری : سلاح‌روانی در برابر بحران

همانطور که گفته شد در شرایط بحرانی مانند جنگ، بسیاری از منابع مادی و روانی افراد از بین می‌رود. با این حال، برخی افراد با وجود مواجهه با فشارهای شدید روانی، توانایی بازگشت به حالت روانی پایدار و سازگاری با وضعیت جدید را دارند. این توانایی به نام تاب‌آوری (Resilience) شناخته می‌شود و یکی از کلیدی‌ترین مؤلفه‌های حفظ سلامت روان در زمان بحران است. تاب‌آوری نه تنها یک ویژگی فردی، بلکه پدیده‌ای اجتماعی است که از دل ارتباطات انسانی، حمایت‌های گروهی و آموزش‌های هدفمند شکل می‌گیرد.

حمایت اجتماعی: سنگ‌بنای تاب‌آوری روانی

حمایت اجتماعی یکی از مهم‌ترین عوامل محافظت‌کننده در برابر اختلالات روانی در شرایط جنگی است. افرادی که در میان خانواده، دوستان، همسایگان یا حتی داوطلبان و نهادهای اجتماعی مورد حمایت قرار می‌گیرند، کمتر دچار احساس تنهایی، ترس و ناتوانی می‌شوند.

انواع حمایت اجتماعی:

  • حمایت عاطفی: همدلی، درک متقابل و گوش‌دادن بدون قضاوت به درد دل دیگران
  • حمایت اطلاعاتی: ارائه راهکار، منابع مفید و اطلاعات کاربردی برای تصمیم‌گیری بهتر
  • حمایت عملی: کمک در تأمین نیازهای اولیه مانند غذا، دارو، محل اسکان یا مراقبت از کودکان
وجود حتی یک شخص مطمئن و حامی می‌تواند به‌طرز معناداری احتمال ابتلا به افسردگی، اضطراب یا PTSD را کاهش دهد. در محیط‌هایی که همبستگی اجتماعی وجود دارد، افراد احساس امنیت بیشتری کرده و راحت‌تر با بحران‌ها مواجه می‌شوند.

آموزش مهارت‌های مقابله‌ای: ابزارهای بازسازی روانی

1. تنظیم هیجان:

آموزش روش‌هایی مانند تنفس عمیق، مدیتیشن، تمرکز بر لحظه حال و تکنیک‌های ذهن‌آگاهی (mindfulness) به افراد کمک می‌کند با احساسات شدیدی مثل خشم، ترس یا غم کنار بیایند.

2. حل مسئله:

در بحران‌ها، تصمیم‌گیری می‌تواند دشوار باشد. یادگیری مراحل حل مسئله (شناسایی مشکل، بررسی گزینه‌ها، انتخاب راهکار عملی) باعث افزایش حس توانمندی می‌شود..

3. بازسازی معنا و هدف در زندگی:

فعالیت‌هایی مانند نوشتن، نقاشی، داوطلبی، آموزش دیگران یا مشارکت در کارهای اجتماعی، به فرد کمک می‌کند تجربه‌های دردناک را به شکلی معنادار در زندگی خود ادغام کند.

4. مدیریت روابط انسانی:

جنگ می‌تواند روابط را تخریب کند یا احساس بی‌اعتمادی ایجاد کند. آموزش مهارت‌های ارتباطی، ابراز احساسات و حل تعارض می‌تواند از انزوای روانی جلوگیری کند.

5. مراقبت از خود (Self-Care):

تشویق به خواب کافی، تغذیه سالم، انجام فعالیت بدنی، و دوری از مواد مخدر یا الکل از ارکان خودمراقبتی در شرایط بحران است.

تاب‌آوری جمعی: جامعه‌ای که دوباره برخیزد

علاوه بر تاب‌آوری فردی، مفهوم تاب‌آوری جمعی نیز اهمیت زیادی دارد. جوامعی که بتوانند پس از جنگ، انسجام اجتماعی خود را بازسازی کنند، سریع‌تر به ثبات روانی و اجتماعی می‌رسند. این فرآیند شامل موارد زیر است:
 
  •  ایجاد فضاهای امن برای گفت‌وگو و تخلیه احساسات
  • برگزاری مراسم‌های جمعی (مثل یادبود یا همبستگی)
  •  مشارکت مردم در بازسازی فیزیکی و اجتماعی جامعه
  •  تقویت رسانه‌های مثبت و امیدبخش در مقابل فضای ناامیدی

نتیجه گیری

بهداشت روان در بحران‌هایی مانند جنگ نباید نادیده گرفته شود. رسیدگی به سلامت روانی افراد، به‌ویژه کودکان و زنان آسیب‌دیده، اهمیت حیاتی دارد. همچنین تاب‌آوری، مفهومی پویا و قابل تقویت است که در شرایط جنگی می‌تواند نقش حیاتی در حفاظت از سلامت روان ایفا کند. حمایت اجتماعی و آموزش مهارت‌های مقابله‌ای به عنوان دو ستون اصلی تاب‌آوری، باعث می‌شوند فرد احساس کند که در بحران تنها نیست و توانایی عبور از آن را دارد. سرمایه‌گذاری در این حوزه‌ها، هم در زمان جنگ و هم پس از آن، بهترین راه برای پیشگیری از موج بلند اختلالات روانی در جامعه است.
 

بدون دیدگاه

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *