فارسیکورتیزول: هورمون استرس بدن
کورتیزول که به عنوان هورمون استرس نیز شناخته می‌شود یک هورمون استروئیدی (گلوکوکورتیکوئید یا کورتیکواستروئیدی) است که توسط غده‌های فوق کلیوی تولید می‌گردد. برای آشنایی و درک عملکرد کورتیزول بد نیست بدانید که شناخته‌شده‌ترین مشتقات مصنوعی کورتیزول همان داروی مشهور دگزامتازون است. این هورمون استروئیدی توسط غدد فوق کلیوی واقع در بالای کلیه‌ها تولید می‌شود و در واکنش به استرس، متابولیسم، تنظیم سیستم ایمنی و موارد دیگر نقش دارد.
هورمون استرس کورتیزول نقش حیاتی برای حفظ بقا و تنظیم متابولیسم بدن برعهده دارد و هر نوع تغییر غیرطبیعی در سطح آن می‌تواند تبعات زیادی برای سلامتی داشته باشد. کورتیزول برای مدیریت استرس و حفظ هموستاز بدن ضروری است. اگرچه فواید آن از جمله تنظیم متابولیسم و کنترل التهاب متعدد است، اما افزایش یا کاهش غیرطبیعی آن می‌تواند پیامدهای جدی برای سلامتی فرد داشته باشد. با درک پیچیدگی و اهمیت این هورمون، می‌توانیم از پتانسیل آن برای بهبود سلامتی به‌طور مؤثر استفاده کنیم و در عین حال خطرات مرتبط با عدم تعادل آن را کاهش دهیم. در این مقاله به بررسی عملکرد، مکانیزم اثر و تأثیرات این هورمون بر سلامت می‌پردازیم.
کورتیزول چیست؟
کورتیزول یک هورمون گلوکوکورتیکوئید است که تحت کنترل محور هیپوتالاموس-هیپوفیز-غدد فوق کلیوی (HPA) توسط غدد فوق کلیوی ساخته می‌شود. این سیستم شامل یک حلقه بازخورد پیچیده است که در آن هیپوتالاموس هورمون آزادکننده کورتیکوتروپین (CRH) ترشح می‌کند، هیپوفیز هورمون آدرنوکورتیکوتروپیک (ACTH) تولید می‌کند و ACTH به نوبه خود تولید کورتیزول را تحریک می‌کند. کورتیزول پس از رسیدن به سطح مطلوب، ترشح CRH و ACTH را مهار می‌کند تا غده فوق کلیوی دیگر کورایوزل نسازد. این فرآیند یک مکانیزم خودتنظیم‌کننده به نام هومئوستاز است.
هورمون استرس و نقش حیاتی آن در بدن
کورتیزول، معروف به هورمون استرس، این هورمون نقش کلیدی در واکنش بدن به استرس، تنظیم متابولیسم و حفظ تعادل فیزیولوژیکی دارد. در این مقاله به بررسی وظایف، علائم ناهنجاری‌ها و نکات مهم درباره کورتیزول می‌پردازیم:
وظایف اصلی کورتیزول
کورتیزول بر تقریباً تمام اندام‌ها و بافت‌های بدن تأثیر می‌گذارد. اما بیشترین اثر آن شامل پاسخ بدن به استرس و همچنین تنظیم متابولیسم است. در ادامه به اثرات حیاتی کورتیزول در بدن می پردازیم.
واکنش به استرس:
از اساس کورتیزول را به عنوان هورمون استرس می‌شناسند. ترشح کورتیزول توسط غده فوق کلیوی هنگام مواجه با استرس به شدت بالا می‌رود. کورتیزول یا هورمون استرس باعث آزاد شدن حجم قابل توجه گلوکز از کبد جهت تامین انرژی مورد نیاز برای مقابله با استرس و فرار از شرایط خطر می‌شود. هورمون استرس کورتیزول همچنین در شرایط اضطراری با سرکوب فرآیندهای غیرضروری مانند سیستم‌های گوارش و تولیدمثل به تامین انرژی بدن جهت فرار و مبارزه کمک می‌کند.
تنظیم متابولیسم:
هورمون استرس کورتیزول چگونگی استفاده بدن از چربی‌ها، پروتئین‌ها و کربوهیدرات‌ها را کنترل می‌کند. اولویت بندی مصرف منابع انرژی و تنظیم متابولیسم بدن با کمک کورتیزول انجام می‌گیرید. کورتیزول گلوکونئوژنز (تبدیل منابع غیرکربوهیدراتی به گلوکز) را برای تأمین انرژی در شرایط استرس تسهیل می‌کند.
تنظیم سیستم ایمنی:
کورتیزول خاصیت ضدالتهابی دارد و در صورت نیاز، واکنش‌های ایمنی و التهاب را کاهش می‌دهد.
تنظیم فشار خون و قند خون:
کورتیزول بر حفظ تعادل بین فشار خون و میزان مصرف و سطح قند خون اثرگذار است. هورمون استرس اثر منقبض‌کننده کاتکول‌آمین‌ها بر رگ‌های خونی را تقویت می‌کند تا فشار خون حفظ شود.
حفظ چرخه خواب و بیداری:
حفظ ریتم و چرخه طبیعی خواب و بیداری یکی از عوامل بسیار مهم برای سلامت جسمی و ذهنی است. سطح کورتیزول بدن به عنوان شناخته‌شده‌ترین هورمون استرس یکی از فاکتورهای مهم و اثرگذار بر این چرخه است. افزایش سطح کورتیزول به عنوان مهم ترین هورمون اسنرس باعث به هم ریختن چرخه خواب و بیداری می‌شود. سطح کورتیزول به‌طور طبیعی در صبح به اوج می‌رسد تا بدن را برای فعالیت آماده کند و در شب کاهش می‌یابد تا بدن وارد فاز استراحت شود.
مکانیسم اثر کورتیزول
کورتیزول در خون به دو شکل متصل به پروتئین متصل‌شونده به کورتیزول (ترانسکورتین) یا آزاد وجود دارد. کورتیزول آزاد وارد سلول‌ها می‌شود و به گیرنده‌های گلوکوکورتیکوئیدی در سیتوپلاسم آنها متصل می‌شود. این ترکیب گیرنده-هورمون به هسته سلول منتقل می‌شود. کورتیزول در هسته سلول فرآیندهای رونویسی از ژن‌ها و ترانسکریپت ژن را تنظیم می‌کند تا منجر به تغییر در سنتز پروتئین و مسیرهای متابولیک شود.
علائم افزایش یا کاهش کورتیزول
مانند تمام هورمون‌های مهم بدن، کاهش یا افزایش سطح کورتیزول باعث ایجاد علائمی در فرد می‌شود. در صورت وجود هر کدام از علائم زیر احتمال اختلال و غیرطبیعی بودن سطح کورتیزول در بدن شما وجود دارد.
علائم افزایش غیرطبیعی سطح بالا (هیپوکورتیزولمی):
در صورت بالا رفتن غیرطبیعی سطح کورتیزول بدن علائمی مانند افزایش چربی شکمی، ضعف عضلانی، تضعیف سیستم ایمنی، اختلال در حافظه و افزایش خطر استئوپروز ایجاد می‌شود. اولین و شناخته‌شده‌ترین علت افزایش هورمون استرس مواجه مداوم با شرایط استرس‌زا و بیماری اضطراب است. سطح کورتیزول می‌تواند به دلایلی مثل استرس مزمن، مصرف داروهای گلوکوکورتیکوئید، یا تومورهای غده فوق کلیوی یا هیپوفیز افزایش یابد.
استرس مزمن یا شرایطی مانند سندرم کوشینگ می‌توانند سطح کورتیزول را افزایش دهند. سرکوب سیستم ایمنی و افزایش حساسیت به عفونت‌ها، مشکلات گوارشی مانند زخم یا سندرم روده تحریک‌پذیر، افزایش وزن، ضعف عضلانی، دیابت و مشکلات قلبی از جمله عوارض بالا رفتن کورتیزول در بدن است.
علائم کاهش غیر طبیعی و سطح پایین کورتیزول (هیپوکورتیزولمی)
خستگی شدید، فشار خون پایین، و حساسیت به استرس و عفونت‌ها و اختلالات گوارشی مانند تهوع و کاهش وزن از جمله علائم مهم پایین بودن غیرطبیعی سطح هورمون استرس کورتیزول است. بیماری هایی مانند بیماری آدیسون و نقص در عملکرد غده هیپوفیز یا فوق کلیوی می‌تواند باعث کاهش سطح کورتیزول شود.
چگونه بفهمیم میزان کورتیزول در بدن ما نرمال است؟ (آزمایش کورتیزول)
آزمایش کورتیزول سطح هورمون استرس کورتیزول را در خون اندازه‌گیری کرده و معمولا در تمام آزمایشگاه‌های خصوصی و بیمارستانی انجام می شود. در برخی آزمایشگاه‌ها میزان کورتیزول را در ادرار یا بزاق و با استفاده از روش‌ها و کیت‌های آزمایشگاهی مخصوص اندازه گیری می‌کنند.
آزمایش کورتیزول چگونه انجام می شود؟
روش‌های سنتی اندازه‌گیری کورتیزول شامل جمع‌آوری ادرار 24 ساعته است. همچنین جمع آوری بزاق به طی مدت 24 ساعت یا بیشتر و اندازه گیری میزان کورتیزول آن نیز یکی دیگر از راه‌ها است که البته کمتر مورد استفاده قرار می‌گیرد. این روش ها البته به دلیل نوسانات زیاد کورتیزول طی شبانه روز خیلی دقیق نیستند. روش معمول دیگر اندازه گیری سطح سرمی کورتیزول در نمونه خون است.
برای انجام آزمایش کورتیزول باید از شما نمونه خون بگیرند. برای انجام آزمایش باید ناشتا باشید و معمولا پزشک شما آزمایش را برای اوایل صبح درخواست می‌کند. این مساله به دلیل نوسانات زیاد سطح کورتیزول در طول روز بسیار مهم است. همچنین بهتر است یک روز قبل از مراجعه برای آزمایش کورتیزول از ورزش و فعلیت بدنی شدید خودداری کنید زیرا فعالیت جسمی اثر قابل توجه روی شطح کورتیزول می‌گذارد. همچنین مصرف داروهای ضدتشنج، استروژن، گلوکوکورتیکوئیدهای مصنوعی مانند هیدروکورتیزون، پردنیزون و پردنیزولون و آندروژن‌ها سطح کورتیزول بدن را تغییر می‌دهند و بهتر است با مشورت با پزشک قبل از انجام آزمایش کورتیزول مصرف نشوند.
انجام آزمایش کلسترول مثل بقیه آزمایش‌هایی است که با نمونه خون انجام می‌شود. نیاز به کار خاصی ندارد و معمولا دردناک نبوده و عارضه خاصی ندارد. هنگام وارد کردن سوزن برای نمونه‌گیری خون، برخی افراد درد متوسطی احساس می‌کنند. برخی فقط احساس سوزن یا خارش دارند. پس از نمونه گیری ممکن است درد ملایم یا کبودی موقت ایجاد شود که به زودی برطرف می‌شود.
آزمایش کورتیزول برای چه کسانی درخواست می شود؟
این آزمایش برای اندازه گیری سطح هورمون استرس کورتیزول خون و بررسی افزایش یا کاهش تولید کورتیزول انجام می‌شود. کورتیزول یک هورمون گلوکوکورتیکوئید است که از غده فوق کلیوی و در پاسخ به هورمون آدرنوکورتیکوتروپیک (ACTH) غده هیپوفیز در مغز، آزاد می‌شود. کورتیزول بر سیستم‌های مختلف بدن مانند رشد استخوان، کنترل فشار خون، عملکرد سیستم ایمنی، متابولیسم چربی‌ها، کربوهیدرات‌ها و پروتئین‌ها، عملکرد سیستم عصبی و پاسخ به استرس اثرگذار است.
بیماری‌هایی مانند سندرم کوشینگ و بیماری آدیسون ممکن است باعث تولید بیش از حد یا کم کورتیزول شوند. اندازه‌گیری سطح کورتیزول خون به تشخیص این شرایط کمک می‌کند. آزمایش کورتیزول همچنین برای ارزیابی عملکرد غده هیپوفیز و فوق کلیوی انجام می‌شود. این آزمایش اغلب قبل و یک ساعت پس از تزریق داروی ACTH (کوزینتروپین) انجام می‌شود که به عنوان آزمایش تحریک ACTH شناخته می‌شود. این بخش برای بررسی عملکرد غده هیپوفیز و فوق کلیوی مهم است. آزمایش تحریک ACTH اغلب صبح انجام می‌شود و شب قبل از آن باید ۱ میلی‌گرم دگزامتازون نزریق شود.
آزمایش کورتیزول در موقعیت‌های دیگری نیز درخواست می‌شود. بحران آدرنال حاد، یک وضعیت تهدیدکننده زندگی که در اثر کمبود کورتیزول ایجاد می‌شود و برای تشخیص آن انجام آزمایش کورتیزول ضروری است. همچنین در بیماری سپسیس که بیماری ناشی از واکنش شدید بدن به باکتری یا میکروب‌های دیگر است، سطح کورتیزول نیاز به بررسی دارد. گاهی در وضعیت فشار خون پایین نیز اندازه گیری سطح کورتیزول ضروری است.
سطح کورتیزول نرمال چقدر است؟
مقدار طبیعی سطح کورتیزول برای نمونه خون گرفته شده در ساعت ۸ صبح ۵ تا 23 میکروگرم بر دسی‌لیتر (mcg/dL) و برای نمونه‌های گرفته شده در ساعت 4 بعدازظهر 3 تا 13 میکروگرم بر دسی‌لیتر (mcg/dL) است. نتایج آزمایش ممکن است بسته به زمان روز و زمینه بالینی فرد متفاوت باشد. ممکن است آزمایشگاه‌های مختلف با توجه به روش و کیت آزمایشگاهی استفاده شده نتایج متفاوتی گزارش کنند. در صورت انجام آزمایش به عنوان بخشی از آزمایش تحریک کوزینتروپین یا آزمایش سرکوب دگزامتازون، نتایج ممکن است خارج از محدوده طبیعی باشد و برای تفسیر آن باید با پزشک خود مشورت کنید.
معنای نتایج غیرطبیعی آزمایش کورتیزول
سطح بالاتر از حد طبیعی ممکن است نشاندهنده بیماری کوشینگ باشد. در این بیماری غده هیپوفیز به دلیل رشد بیش از حد یا وجود تومور بیش از حد ACTH تولید می‌کند. نوع دیگر این بیماری به اسم سندرم کوشینگ اکتوپیک که ناشی از ترشح بیش از حد ACTH به دلیل تومورهایی خارج از هیپوفیز یا غده فوق کلیوی است نیز باعث افزایش سطح کورتیزول می‌شود.
راهکارهای کلیدی برای حفظ تعادل کورتیزول
مدیریت استرس:
تکنیک‌های تنفسی، مدیتیشن یا ورزش منظم به کاهش سطح کورتیزول کمک می‌کند.
رژیم غذایی:
مصرف کربوهیدرات‌های پیچیده، پروتئین و چربی‌های سالم برای تنظیم متابولیسم ضروری است.
پرهیز از داروهای غیرضروری:
مصرف داروهای گلوکوکورتیکوئید بدون اجویز پزشک می‌تواند تعادل هورمونی را به هم زده و سطح کورتیزول را به محدوده غیرطبیعی برساند.
کاربردهای درمانی کورتیزول
داروهای مشتق از کورتیزول مانند هیدروکورتیزون، پردنیزون و دگزامتازون به دلیل اثرات ضدالتهابی و سرکوب‌کننده سیستم ایمنی، برای درمان شرایطی مانند آرتریت روماتوئید، لوپوس، آلرژی، آسم و رد پیوند استفاده می‌شوند. با این حال، استفاده طولانی‌مدت آنها ممکن است عوارض جانبی مانند سرکوب سیستم ایمنی یا بروز علائم شبیه به سندرم کوشینگ در فرد شود.
جمع بندی
کورتیزول یک هورمون حیاتی است که در شرایط استرس، سلامت کلی بدن نقش دارد. اما نوسانات شدید آن می‌تواند اثرات منفی داشته باشد. با آگاهی از علائم و رعایت سبک زندگی سالم، می‌توان تعادل این هورمون را حفظ کرد. در صورت شک به ناهنجاری‌ها، مراجعه به پزشک و انجام آزمایش‌های تخصصی توصیه می‌شود.
بدون دیدگاه